ئیکسپرسیۆنیزم:
مەکتەبی ئیکسپرسیۆنیزم (expressionism) مەکتەبێکی تازە و نا ئاشناییە بە ئەدیبان و نووسەرانی کورد - هەوڵی من لەم وتارەدا ئەوەیە کە بتوانم کورت و پوخت لە سەر ئەم مەکتەبە بدوێم و بە شاعیران و نووسەرانی کوردی ئاشنا بکەم!
وشەی ئیکسپرسیۆنیزم: لە دوو بەش پێک هاتووە: ex بە مەعنای دەرەکی دێت و prssion بە مەعنای گووشار و گووشین دێت ئەم وشە لە زمانە ئوروپاییەکان گەلێک مەعنا ئەدات بە دەستەوە: دەڕبڕین، پەراوێز، فیگۆڕی دەموچاو و هەر وەها بە مەعنای دەربڕینی هەستی ناوەکی، پۆختەی ئەم وشە بە مەعنایی گووشینـ ە، وەک گووشینی مێوەیەک تا جەوهەرەی بگرین.
سەرهەڵدانی ئیکسپرسیۆنیزم یا راڤەگەریی، مەکتەبێکە بۆ ئەدەبیات، نەققاشی، پەیکەر تاشی و سینەما. ئەم مەکتەبە لە سەرەتایی ساڵی 1905 لە وڵاتی ئاڵمان دروست بووە و سەری هەڵداوە، تا دە ساڵ دوای شەڕی یەکەمی جیهانی (1941-1918 ) خۆی درێژ کردوەتەوە. ئەم مەکتەبە کاریگەرێکی سەیری لە ناو هونەرمەندانی ئاڵمان و وڵاتەکانی ئیسکاندیناوی دا هەبووە. پێ دەچێ بە کار هێنانی وشەی ئیکسپرسیۆنیزم بۆ نەققاش زولیان ئەگوست هەرۆ ( نەققاشی فەرانسەیە)ی بە کار هاتبێ. ونسان وەنکوگ (1853-1890) نەققاشی هۆڵەندی و هودڵی نەققاشی سویسی (نەمسا) کەسانێک بوون کە لە پەرە پێدانی ئەم مەکتەبەدا رەوڵی باشیان گێڕا.
ئیکسپرسیۆنیزم رێگەیەکە کە جیهان زێدەتر لە رووی هەستەوە سەیر دەکات، پێنیشاندانی حەقێقت لە سەر دونیای هەستی ناوەکی هونەرمەندانەوە، دەتوانین به نیشانەو و هەڵسووکەوت و مەیلی رۆمانتیکانەی هونەرمەندانی بزانین بۆ بەرەنگاری و وەستانەوە بەرانبەر بە دونیای میکانیکی و روو لە گەشەی سەدەی بیستەم. هونەرمەندانی خوڵقێنەری ئەم مەکتەبە بە هۆی ژیانکردن لە سەدەی بیست - کە ساڵانی شەڕ و نەهامەتی و ماڵ وێرانی ئوروپا بوو - روویان لە مەکتەبێک کرد تا بتوانن لە گوشاری شەڕی سەروماڵی و سەرهەڵدانی مودڕنیتە خۆ دەرباز بکەن و لە رووی خەیاڵەوە بڕواننە ئەو راستییە تەفت و تاڵە کە سەرلەبەری مرۆڤایتی تووشی نوقم بوون لە زەلکاوی ناهۆمێدی دا کردبوو، ئەو ساڵانە کە ئیکسپرسیۆنیزم سەری هەڵدا بیرۆکەی فرۆید زۆرینەی دونیایی داگرتبوو، وتەکانی فرۆید کە دەچووە قوڵایی مرۆڤەوە و شەقڵی دەروونی دەشکاند خاوەندارانی ئەم رێچکەی وا لێکرد کە بە دوور لە دونیای راستی، هەوڵبدەن لە پەراوێزەوە بۆ هونەر و دارشتنەوەی راستی بە شێوەیەکی خەیاڵی و سەر سوڕ هێنەر و تیکەڵ بە رەنگ و خەتتی چەپ و چیڕ و قەوی خۆیان لەو دۆخە کە دونیای داگرتبوو دەرباز بکەن؛ بێ هیوایی لە سەردەمێک کە ئیتر کاری هونەری بەهای خۆی لە دەست ئەدا و کارە بە پێزەکان دەچوونە پەراوێزەوە.
بیر و بۆچوونی ئیکسپرسیۆنیزمەکان:
رەد کردنەوەی کۆمەڵگای سەرمایەداری ( capitellum) و مودڕنیتەیە، باوەڕی ئەم مەکتەبە رەدکردنەوە و بەرپەرچ دانەوەی کۆمەڵگای سەرمایە و ژیانی پر زەرق و بەرق و رێک و پێکی بورژواییە و بە گشتی لە گەڵ ژیانی مودڕنیتە کێشەیان هەیە و دژ بە جیاوازی چینەکان دەوەستن.
ئەم مەکتەبە لە دوای ورد و خاشکردنی سوننەت و نەزم و بوونی گرێبەستەکانی رابردوو لە چوارچێوەی هونەرییە، لە راستیدا ئەم مەکتەبە بە هیوایە بەهاکانی کۆن لە ناو ببات و بەهای تازە و نوێ لە جێگەی دابنێنن کە زۆر جار لەم کار و کردارەدا تیکەی گەورە هەڵدەگرن!
هەوڵ بۆ گۆڕین:
ئیکسپرسیۆنیزمەکان تێـرامان و نیگایەکی نوێیان بۆ ژیان هەیە کە بە جۆرێک لە گەڵ هەڵچوون و داچوون دەری دەبڕن، ئەوان خۆیان لە ژێر گوشاری ژیانی دونیای مودڕن و شاردا دەبینن و لە لاییەکی تر لە ژێر فشار و هەست بە مەترسی روودانی هەر جۆرە رووداوێک دەکەن و ئەم مەترسیە دەروونیە وایان لێدەکات هەوڵ بۆ گۆڕین بدەن.
ئیکسپرسرسیۆنیزم لە ناو شیعر و داستان:
ئەم مەکتەبە لە ناو شیعر و داستاندا ناوەرۆکێکی زۆر قوڵی هەیە و دەستی ئاواڵایە تا قسەی زیاترمان بۆ بکات و لە گەڵ خۆی پەلکێشمان بکات بۆ دونیای دەروون و دوور لە راستی دونیا پڕ زرق و برقی مودڕنیتە. ئیکسپرسیۆنیزم لە داستان و شیعردا بابەتێکی ئاڵۆزە کە لێرە چەن نمونە ناو دەبەم:
کۆمەڵێک لە شیعرەکانی (ئەلیۆت)(Thomas Stearns Eliot) بە تایبەت لە شیعری ( زەوی نەزۆک) و رۆمانی (دیفۆرمە)ی (Die Verwandlung) (مسخ) (کافکا) (Franz Kafka) و هەروەها کۆمەڵێک لە کارەکانی (رولفۆ)(ئەستۆریاس) … لە گەڵ کۆمەڵێک تایبەتمەندی جیا کە ئەم بەرهەمانە لە یەک دائەبڕێ، دەتوان لە چوارچێوەی مەکتەبی ئیکسپرسیۆنیستی ناوزەدیان بکەین.
(زەوی نەزۆک)ی ئەلیۆت لە راستیدا پارچەپارچە کردنی ئەم جیهانەیە کە تیدا ژیان دەکەین؛ هەوڵی ئەلیۆت بۆ سڕینەوەی ئەم جیهانەیە کە لە بیر و هزری ئێمەدا وەک عادەت هەوێنی گرتووە، ئەلیۆت پێی وایە بەم شێوە باوڕمان بە دونیا نییە بەڵکو بوونی جیهان بەو شێوە کە لە پێش چاوی ئێمە بووە بە راستی…
جیهانی کافکا، جیهانی کابوس و لە خۆ نامۆ بوونەکانە و دەکەوێتە دژایتی ئەم شێوە خوڵقاوەی جیهان و دووبارە خوڵقاندنەوەی بە شێوەیەکی تر لە پێش چاومان، هەرچەن لە پێش چاوی ئێمە جۆرێکی تر لە خوڵقاندن قورس و گران دێت یان بە هیچ شێوەیەک نابێ و ناکرێ ( دیفۆرمە )(Die Verwandlung) (مسخ) رۆمانی کافکا جۆرێکی ترە لە خوڵقاندنی ئەو دونیا کە دژه لە گەڵ دونیای رئالیستی و ناوەرۆکی چیرۆکەکەی هەوێنی لە جۆرێکی تر و بە چاوێکی تر بینین وەرگرتووە، کافکا لەم چیرۆکە، هیواکان و حەز و خولیا و جیهانی تایبەت بە خۆی بە سەر پانتایی و ئەزموونی مێشکی ئێمەدا ئەسئەپێنێ.
ئیکسپرسیۆنیزم لە ناو ئەدەبیاتی (شیعر یان داستان) کوردی دا:
هەتا بە ئەمڕۆ کە من خەریکی نووسینی ئەم وتارەم، نە چیرۆک و نە شیعری کوردیم لە چوارچێوەی ئەم مەکتەبەدا نەدییوە و ئەدیبان و نووسەرانی کورد لەم بوارەدا کاریان نەکردوە و شیعریان نەهۆنیوەتەوە.
سێ ساڵ لەوە پێش من لە کەش و هەوایەکی ئیکسپرسیۆنیستی دا دوو شیعرم نووسیوە، کە لەم وتارەدا جێگەی نابێتەوە مەگەر لە داهاتوودا...
سەرچاوەکان:
١ـ مکتب های ادبی تهران ١٣٨٤ جلد دوم ص ٧١٢
٢ـ تآملی در هنر و ادبیات اکسپرسیونیستی: احمد قدرتی پور
٣ ویکی پیدیا
ئاڵا هووشیار
وشەی ئیکسپرسیۆنیزم: لە دوو بەش پێک هاتووە: ex بە مەعنای دەرەکی دێت و prssion بە مەعنای گووشار و گووشین دێت ئەم وشە لە زمانە ئوروپاییەکان گەلێک مەعنا ئەدات بە دەستەوە: دەڕبڕین، پەراوێز، فیگۆڕی دەموچاو و هەر وەها بە مەعنای دەربڕینی هەستی ناوەکی، پۆختەی ئەم وشە بە مەعنایی گووشینـ ە، وەک گووشینی مێوەیەک تا جەوهەرەی بگرین.
سەرهەڵدانی ئیکسپرسیۆنیزم یا راڤەگەریی، مەکتەبێکە بۆ ئەدەبیات، نەققاشی، پەیکەر تاشی و سینەما. ئەم مەکتەبە لە سەرەتایی ساڵی 1905 لە وڵاتی ئاڵمان دروست بووە و سەری هەڵداوە، تا دە ساڵ دوای شەڕی یەکەمی جیهانی (1941-1918 ) خۆی درێژ کردوەتەوە. ئەم مەکتەبە کاریگەرێکی سەیری لە ناو هونەرمەندانی ئاڵمان و وڵاتەکانی ئیسکاندیناوی دا هەبووە. پێ دەچێ بە کار هێنانی وشەی ئیکسپرسیۆنیزم بۆ نەققاش زولیان ئەگوست هەرۆ ( نەققاشی فەرانسەیە)ی بە کار هاتبێ. ونسان وەنکوگ (1853-1890) نەققاشی هۆڵەندی و هودڵی نەققاشی سویسی (نەمسا) کەسانێک بوون کە لە پەرە پێدانی ئەم مەکتەبەدا رەوڵی باشیان گێڕا.
ئیکسپرسیۆنیزم رێگەیەکە کە جیهان زێدەتر لە رووی هەستەوە سەیر دەکات، پێنیشاندانی حەقێقت لە سەر دونیای هەستی ناوەکی هونەرمەندانەوە، دەتوانین به نیشانەو و هەڵسووکەوت و مەیلی رۆمانتیکانەی هونەرمەندانی بزانین بۆ بەرەنگاری و وەستانەوە بەرانبەر بە دونیای میکانیکی و روو لە گەشەی سەدەی بیستەم. هونەرمەندانی خوڵقێنەری ئەم مەکتەبە بە هۆی ژیانکردن لە سەدەی بیست - کە ساڵانی شەڕ و نەهامەتی و ماڵ وێرانی ئوروپا بوو - روویان لە مەکتەبێک کرد تا بتوانن لە گوشاری شەڕی سەروماڵی و سەرهەڵدانی مودڕنیتە خۆ دەرباز بکەن و لە رووی خەیاڵەوە بڕواننە ئەو راستییە تەفت و تاڵە کە سەرلەبەری مرۆڤایتی تووشی نوقم بوون لە زەلکاوی ناهۆمێدی دا کردبوو، ئەو ساڵانە کە ئیکسپرسیۆنیزم سەری هەڵدا بیرۆکەی فرۆید زۆرینەی دونیایی داگرتبوو، وتەکانی فرۆید کە دەچووە قوڵایی مرۆڤەوە و شەقڵی دەروونی دەشکاند خاوەندارانی ئەم رێچکەی وا لێکرد کە بە دوور لە دونیای راستی، هەوڵبدەن لە پەراوێزەوە بۆ هونەر و دارشتنەوەی راستی بە شێوەیەکی خەیاڵی و سەر سوڕ هێنەر و تیکەڵ بە رەنگ و خەتتی چەپ و چیڕ و قەوی خۆیان لەو دۆخە کە دونیای داگرتبوو دەرباز بکەن؛ بێ هیوایی لە سەردەمێک کە ئیتر کاری هونەری بەهای خۆی لە دەست ئەدا و کارە بە پێزەکان دەچوونە پەراوێزەوە.
بیر و بۆچوونی ئیکسپرسیۆنیزمەکان:
رەد کردنەوەی کۆمەڵگای سەرمایەداری ( capitellum) و مودڕنیتەیە، باوەڕی ئەم مەکتەبە رەدکردنەوە و بەرپەرچ دانەوەی کۆمەڵگای سەرمایە و ژیانی پر زەرق و بەرق و رێک و پێکی بورژواییە و بە گشتی لە گەڵ ژیانی مودڕنیتە کێشەیان هەیە و دژ بە جیاوازی چینەکان دەوەستن.
ئەم مەکتەبە لە دوای ورد و خاشکردنی سوننەت و نەزم و بوونی گرێبەستەکانی رابردوو لە چوارچێوەی هونەرییە، لە راستیدا ئەم مەکتەبە بە هیوایە بەهاکانی کۆن لە ناو ببات و بەهای تازە و نوێ لە جێگەی دابنێنن کە زۆر جار لەم کار و کردارەدا تیکەی گەورە هەڵدەگرن!
هەوڵ بۆ گۆڕین:
ئیکسپرسیۆنیزمەکان تێـرامان و نیگایەکی نوێیان بۆ ژیان هەیە کە بە جۆرێک لە گەڵ هەڵچوون و داچوون دەری دەبڕن، ئەوان خۆیان لە ژێر گوشاری ژیانی دونیای مودڕن و شاردا دەبینن و لە لاییەکی تر لە ژێر فشار و هەست بە مەترسی روودانی هەر جۆرە رووداوێک دەکەن و ئەم مەترسیە دەروونیە وایان لێدەکات هەوڵ بۆ گۆڕین بدەن.
ئیکسپرسرسیۆنیزم لە ناو شیعر و داستان:
ئەم مەکتەبە لە ناو شیعر و داستاندا ناوەرۆکێکی زۆر قوڵی هەیە و دەستی ئاواڵایە تا قسەی زیاترمان بۆ بکات و لە گەڵ خۆی پەلکێشمان بکات بۆ دونیای دەروون و دوور لە راستی دونیا پڕ زرق و برقی مودڕنیتە. ئیکسپرسیۆنیزم لە داستان و شیعردا بابەتێکی ئاڵۆزە کە لێرە چەن نمونە ناو دەبەم:
کۆمەڵێک لە شیعرەکانی (ئەلیۆت)(Thomas Stearns Eliot) بە تایبەت لە شیعری ( زەوی نەزۆک) و رۆمانی (دیفۆرمە)ی (Die Verwandlung) (مسخ) (کافکا) (Franz Kafka) و هەروەها کۆمەڵێک لە کارەکانی (رولفۆ)(ئەستۆریاس) … لە گەڵ کۆمەڵێک تایبەتمەندی جیا کە ئەم بەرهەمانە لە یەک دائەبڕێ، دەتوان لە چوارچێوەی مەکتەبی ئیکسپرسیۆنیستی ناوزەدیان بکەین.
(زەوی نەزۆک)ی ئەلیۆت لە راستیدا پارچەپارچە کردنی ئەم جیهانەیە کە تیدا ژیان دەکەین؛ هەوڵی ئەلیۆت بۆ سڕینەوەی ئەم جیهانەیە کە لە بیر و هزری ئێمەدا وەک عادەت هەوێنی گرتووە، ئەلیۆت پێی وایە بەم شێوە باوڕمان بە دونیا نییە بەڵکو بوونی جیهان بەو شێوە کە لە پێش چاوی ئێمە بووە بە راستی…
جیهانی کافکا، جیهانی کابوس و لە خۆ نامۆ بوونەکانە و دەکەوێتە دژایتی ئەم شێوە خوڵقاوەی جیهان و دووبارە خوڵقاندنەوەی بە شێوەیەکی تر لە پێش چاومان، هەرچەن لە پێش چاوی ئێمە جۆرێکی تر لە خوڵقاندن قورس و گران دێت یان بە هیچ شێوەیەک نابێ و ناکرێ ( دیفۆرمە )(Die Verwandlung) (مسخ) رۆمانی کافکا جۆرێکی ترە لە خوڵقاندنی ئەو دونیا کە دژه لە گەڵ دونیای رئالیستی و ناوەرۆکی چیرۆکەکەی هەوێنی لە جۆرێکی تر و بە چاوێکی تر بینین وەرگرتووە، کافکا لەم چیرۆکە، هیواکان و حەز و خولیا و جیهانی تایبەت بە خۆی بە سەر پانتایی و ئەزموونی مێشکی ئێمەدا ئەسئەپێنێ.
ئیکسپرسیۆنیزم لە ناو ئەدەبیاتی (شیعر یان داستان) کوردی دا:
هەتا بە ئەمڕۆ کە من خەریکی نووسینی ئەم وتارەم، نە چیرۆک و نە شیعری کوردیم لە چوارچێوەی ئەم مەکتەبەدا نەدییوە و ئەدیبان و نووسەرانی کورد لەم بوارەدا کاریان نەکردوە و شیعریان نەهۆنیوەتەوە.
سێ ساڵ لەوە پێش من لە کەش و هەوایەکی ئیکسپرسیۆنیستی دا دوو شیعرم نووسیوە، کە لەم وتارەدا جێگەی نابێتەوە مەگەر لە داهاتوودا...
سەرچاوەکان:
١ـ مکتب های ادبی تهران ١٣٨٤ جلد دوم ص ٧١٢
٢ـ تآملی در هنر و ادبیات اکسپرسیونیستی: احمد قدرتی پور
٣ ویکی پیدیا
ئاڵا هووشیار
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر